дзейнічаюць кіруючыя органы і прадстаўніцтвы больш як 200 грамадскіх
аб’яднанняў і палітычных партый розных кірункаў, 29 канфесій, 117 рэлігійных
абшчын і інш.
Архітэктурныя помнікі горада.
Найбольш яркае ўяўленне пра Мінск старадаўні можа даць экскурсія па так
званаму гістарычнаму цэнтру горада. Менавіта тут, сярод гарадскіх кварталаў
XVI — сярэдзіны XIX стагоддзя, сканцэнтравана большая частка архітэктурных
помнікаў. Гэты гістарычны цэнтр складаецца з Верхняга горада, Ракаўскага і
Траецкага прадмесцяў.
Верхні горад — гэта сучасная плошча Свабоды і кварталы старадаўняй забудовы,
абмежаваныя з усходу Свіслаччу, з захаду — вуліцамі Раманаўская Слабада і
Гарадскі Вал, з поўначы — вуліцай Няміга і з поўдня — вуліцай
Інтэрнацыянальнай.
На плошчы Свабоды знаходзіцца комплекс былога Гасцінага двара. У XVIII
стагоддзі тут знаходзіўся так званы Высокі рынак, дзе, дарэчы, месцілася
Ратуша. Будынкі Гасцінага двара двойчы (у канцы XVIII стагоддзя па праекту
гарадскога архітэктара Фёдара Крамера і ў 1909 годзе) падвяргаліся
рэканструкцыям. Пасля апошняй з іх тут знаходзіліся аддзяленне Азова-Данскога
камерцыйнага банка і купецкі клуб, падчас першай сусветнай вайны размяшчаўся
шпіталь, працаваў камерны тэатр.
Непадалёк размешчаны помнік архітэктуры барока — касцёл і кляштар
бернардзінак (плошча Свабоды і вуліца Кірылы і Мяфодзія). Гэты архітэктурны
помнік складаецца з касцёла, закладзенага ў 1642 годзе, і жылых будынкаў
кляштара, які быў лІквідаваны ў 1853 годзе. Дарэчы, пасля падаўлення
паўстання 1863—1864 гадоў тут працавала дзяржаўная следчая камісія, а з 1870
года размяшчаўся праваслаўны Святадухаўскі манастыр. Пасля Вялікай Айчыннай
вайны тут знаходзіцца галоўны праваслаўны храм Мінска — Святадухаўскі
кафедральны сабор.
На другім баку вуліцы Кірылы і Мяфодзія знаходзіцца помнік архітэктуры барока
— касцёл і кляштар (часткова захаваўся) бернардзінцаў, заснаваныя ў 1624
годзе. Касцёл быў асвечаны ў гонар святога Іосіфа. У 1864 годзе кляштар
ліквідавалі. 3 1872 года ў памяшканні касцёла былі размешчаны архівы.З 1992
года ў будынку працуюць Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і
мастацтва і Беларускі дзяржаўны архіў навукова-тэхнічнай дакументацыі.3
паўднёвага боку да былога касцёла святога Іосіфа ў пачатку XIX стагоддзя былі
прыбудаваны гандлёвыя рады (у сярэдзіне стагоддзя яны складаліся з 19
мураваных крамаў). У сярэдзіне 1870-ых гадоў рады называліся мяснымі, а ў па-
чатку XX стагоддзя тут месціліся малочныя, мясныя, каўбасныя і бакалейныя
крамы, магазін гатовага адзення, майстэрні краўца і абіўшчыка мэблі, пасудная
лаўка і нават гарадская дэзінфекцыйная камера. 3 гэтых гандлёвых пабудоў
захавалася сем больш позніх, якія знаходзяцца на вуліцы Герцэна. У мурах
былых гандлёвых радоў размяшчаецца архіўнае сховішча.
Насучаснай плошчы Свабоды з другой паловы XVII стагоддзя знаходзіліся касцёл
і кляштар езуітаў (заснаваны ў 1654 годзе). У памяшканнях комплекса ў розныя
часы знаходзіліся прысутныя месцы, гарадская дума, казённая палата, дом
губернатара, а пасля 1917 года — Дом саветаў, Савет народных камісараў,
выстаўка дасягненняў народнай гаспадаркі БССР і нават савет спартыўнага
таварыства «Спартак». Адметна, што зусім нядаўна намаганнямі вернікаў мінскім
католікам быў вернуты і адноўлены галоўны будынак комплекса — касцёл. Цяпер
тут (плошча Свабоды, 9) знаходзіцца галоўны каталіцкі храм горада —
кафедральны касцёл Прасвятой Дзевы Марыі.У 1616 годзе ў Мінску быў заснаваны
манастыр базыліянаў. Ён займаў досыць значную тэрыторыю паміж сучаснымі
плошчай Свабоды і вуліцамі Інтэрнацыянальнай і Энгельса. Дамінанта комплекса
— царква Святога Духа— была ўзарвана ў 1936 годзе. У манастырскіх жа мурах да
1799 года размяшчалася рэзідэнцыя праваслаўнага архіепіскапа, якая пазней
была перабудавана ў дваранскае вучылішча. Сёння тут знаходзіцца Мінскі
абласны савет прафсаюзаў.У 1641 годзе уніяцкі мітрапаліт Антоній Сялява
заснаваў на Высокім рынку Святадухаўскі манастыр базыльянак. 3 1795 па 1799
год тут знаходзіўся праваслаўны Петрапаўлаўскі манастыр, у першай палове XIX
стагоддзя — кансісторыя, а з другой яго паловы — звычайны жылы дом.
На мяжы XVIII і XIX стагоддзяў сям'я старажытнага беларускага шляхецкага роду
Ваньковічаў узвяла шыкоўную гарадскую сядзібу ў стылі класіцызму (сучасная
вуліца Інтэрнацыянальная), якая ўключала жылы дом (якраз ён і за-хаваўся —
дом № 33), два флігелі (адзін з іх размяшчаўся ў доме № ЗЗа), гаспадарчыя
пабудовы і фруктовы сад. Гэты помнік сядзібна-паркавай архітэктуры звязаны з
жыццём і творчасцю вядомага беларускага мастака-рамантыка Валенція
Ваньковіча, сябра Аляксандра Пушкіна і Адама Міцкевіча, скончыўшы ў 1824
годзе Пецярбургскую акадэмію мастацтваў, жыў і працаваў у Мінску. У сядзібе
Ваньковічаў у розныя часы часта бывалі вядомыя дзеячы мастацтва — мастак Ян
Дамель, кампазітар Станіслаў Манюшка, паэты Ула-дзіслаў Сыракомля і Вінцэнт
Дунін-Марцінкевіч.У Верхнім горадзе знаходзяцца некалькі арыгінальных па
архітэктуры жылых дамоў на вуліцах Валадарскага, 12, Герцэна, 4,
Інтэрнацыянальнай, 31, Музычным завулку, 5, плошчы Свабоды, 19 і 21. Першы з
іх узведзены з рысамі эклектыкі і неабарока ў канцы XIX стагоддзя, астатнія —
намнога раней, у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя ў стылі класіцызму.
Будынак у Музычным завулку часта называюць Домам масонаў. Тут у свой час
збіраліся на свае тайныя сустрэчы члены мінскай масонскай ложы
«Паўночныфакел».
Удосталь паблукаўшы па вуліцах Верхняга горада, зазірнем у Ракаўскае
прадмесце. Гэта — раён вуліц Ракаўскай, Віцебскай, Вызвалення, Дзімітрава і
Замкавай. Яшчэ ў XVI стагоддзі прадмесце мела развітую лінейна-радыяльную
планіроўку,а ў XVIII — пачатку ХІХ стагоддзях тут узнікла капітальная
мураваная забудова, шматлікія элементы якой можна пабачыць і сёння. Дарэчы,
менавіта на тэрыторыі Ракаўскага прадмесця (раён сучаснай плошчы 8 Сакавіка,
пачатак праспекта Машэрава) знаходзіцца так званае Мінскае замчышча —
найбольш старажытная частка горада. Дзяцінец замка быў узведзены ў другой
палове XI стагоддзя. Падчас археалагічных раскопак 1945—1986 гадоў выяўлены
драўляныя канструкцыі ўнасыпе вала, рэшткі некалькіх вуліц і завулкаў, 130
пабудоў. Мінскі замак з'яўляўся рэзідэнцыя тутэйшых князёў, велікакняжацкіх і
каралеўскіх намеснікаў. Напрыканцы XVII стагоддзя замак стаў прыходзіць у
заня-пад, а яшчэ праз сто гадоў ад яго засталіся толькі земляныя валы.
На скрыжаванні Нямігі і Ракаўскай вуліц месціцца невялічкая Петрапаўлаўская
царква, амаль задушаная сучасным шматпавярховым гмахам. Гэта, бадай што,
самая старадаўняя з захаваўшыхся мінскіх пабудоў. Царква была ўзведзена ў
1613—1620 гадах. Храм не аднойчы перабудоўваўся і рэканструяваўся, у Вялікую
Айчынную вайну быў моцна пашкоджаны, а ў 1972—1979 гадах — рэстаўрыраваны. У
чэрвені 1991 года царква вернута вернікам.
I, нарэшце, зазірнем у Траецкае прадмесце, якое размешчана ў раёне вуліц
Багдановіча, Старавіленскай, Янкі Купалы, Старажоўскай і Камунальнай
набярэжнай. Ужо ў XVI стагоддзі гэты раён меў развітую планіроўку, на пачатку
XIX стагоддзя сфарміравалася яго прамавугольная сістэма, а да XX стагоддзя
выраслі мураваныя кварталы, Адзін з такіх кварталаў у нядаўнім часе быў
рэканструяваны і сёння ўяўляе з сябе свайго роду мінскі Арбат, стаўшы любімым
месцам адпачынку гараджан і гасцей сталіцы Беларусі. У 1630 годзе нейкая
Марына Вяжэвіч заснавала на Траецкай гары (сучасная вуліца Максіма
Багдановіча) Троіцкі манастыр базыльянак, які з'яўляўся помнікам архітэктуры
класіцызму. У 1834 годзе манастырскі будынак прыстасавалі пад шпіталь
гарадской бальніцы, а цяпер у ім размешчаны адзін з карпусоў 2-ой гарадской
клінічнай бальніцы.
Безумоўна, у гістарычным цэнтры Мінска сканцэнтравана асноўная частка
архітэктурных помнікаў горада. Але ёсць адметнасці і ў іншых месцах
беларускай сталіцы. Бадай, найбольш вядомым з іх з'яўляецца касцёл святых
Сымона і Алены, што на плошчы Незалежнасці, які гараджане яшчэ называюць
Чырвоным. На першы погляд можа здасца, што гэта досыць старадаўняя пабудова,
але ўзведзены храм не так і даўно — у 1908—1910 гадах. Касцёл — не толькі
арыгінальны помнік архітэктуры неаготыкі з рысамі мадэрну. 3 ім звязана
трагічная гісторыя. Адзін з найбагацейшых памешчыкаў Мінскай губерні,
прадстаўнік старажытнага беларускага шляхецкага роду Эдвард Адам Вайніловіч і
яго жонка Алімпія ахвяравалі вялікія сродкі, на якія і быў узведзены гэты
храм. На гэта мужа і жонку Вайніловічаў падзвігла гора, якое спасцігла сям'ю:
у 1897 годзе памёр іх сын — дванаццацігадовы Сымон, а ў 1903 годзе не стала і
дачкі, дзевятнаццацігадовай Алены. Чырвоны касцёл, асвечаны ў гонар святых
Сымона і Алены, стаў, такім чынам, сімвалам няўцешнага бацькоўскага гора і
светлай памяці іх заўчасна адышоўшых у нябыт дзяцей. У адзіны комплекс з
касцёлам уваходзяць двухпавярховы мураваны будынак плябаніі і такая ж
мураваная агароджа з брамай. У 1990 годзе, пасля доўгіх і беспаспяховых
зваротаў вернікаў да ўладаў, цудоўны храм быў нарэшце вернуты католікам (да
таго тут размяшчаўся творчы клуб кінематаграфістаў).
На праспекце Скарыны, 26 таксама размешчаны цікавы будынак — помнік
архітэктуры псеўдарускага стылю. Ён быў узведзены ў 1913 годзе на так званым
Архірэйскім падвор`і прызначаўся для царкоўнаархеалагічнага музея. Цяпер у
будынку размешчаны Дом работнікаў мастацтваў Беларускага Саюза тэатральных
дзеячаў.
Непадалёк ад яго, на рагу праспекта Скарыны і вуліцы Чырвонаармейскай,
знаходзіўся ўзведзены ў канцы XIX стагоддзя помнік архітэктуры класіцызму —
будынак былой духоўнай кансісторыі, які таксама ўваходзіў у комплекс Ар-
хірэйскага падвор'я. Цяпер тут размяшчаецца ваенна-гістарычны музей
Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь.
У канцы XIX — пачатку XX стагоддзя на скрыжаванні сучасных вуліцы Кірава і
Міхайлаўскага завулка быў узведзены жылы будынак — помнік архітэкіуры
эклектыкі. 3 1910 года ў ім месцілася жаночая гімназія, а цяпер гэта —
адміністрацыйны будынак.
Яшчэ раней, у 1879 годзе, у такім жа стыле на сучаснай вуліцы Карла Маркса,
29 пабудавалі яшчэ адну жаночую гімназію — Марыінскую. Пасля Кастрычніцкай
рэвалюцыі тут у розныя часы размяшчаліся Камуністычны універсітэт імя Леніна,
карцінная галерэя БССР, а цяпер знаходзіцца міжгародная тэлефонная станцыя.
У 1890 годзе на скрыжаванні вуліц Карла Маркса і Энгельса, паблізу
тагачаснага Аляксандраўскага саду, з'явіўся будынак гарадскога тэатра з
глядзельнай залай на 550 месцаў, стылізаваны пад архітэктуру барока. 2—3
лютага 1919 года ў гэтым будынку праходзіў Першы Усебеларускі з'езд Саветаў
рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў, на якім была прынята першая
Канстытуцыя БССР. 3 1920 года тут працуе вядучы беларускі тэатр (сёння
Нацыянальны Акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы).
На сучаснай вуліцы Валадарскага, у колішнім Раманаўскім прадмесці, у 1825
годзе быў пабудаваны помнік архітэктуры рэтраспектыўна-замкавага стылю — так
званы Пішчалаўскі замак (па прозвішчы яго праектанта— Пішчалы). У другой
палове XIX стагоддзя ў замку размяшчаліся царква, шпіталь, школа, аптэка,
майстэрні і, нарэшце, галоўная яго ўстанова — гарадская турма, якая, дарэчы,
знаходзіцца тут і сёння і завецца ў народзе «Валадаркай».
На паўднёвым захадзе горада размешчаны помнік сядзібна-паркавай архітэктуры
неакласіцызму, вядомы як Белая дача. Узведзена яна ў канцы XIX стагоддзя на
пагорку, схілы якога ўпрыгожвае пейзажны парк. 3 1990 года ў гэтым прыгожым
будынку размяшчаецца Цэнтр беларускага фальклору.
У розных раёнах горада знаходзіцца некалькі адметных помнікаў культавага
дойлідства. Найбольш старадаўні з іх — касцёл Узвышэння Святога Крыжа (па
назве старых каталіцкіх могілак, дзе ён знаходзіцца, храм яшчэ называецца
Кальварыйскім). Ён узведзены ў 1839—1841 гадах, а касцёльная брама — яшчэ
раней, у 1830 годзе. Храм дзейнічае.
Другі каталіцкі храм — Троіцкі Залатагорскі касцёл, або касцёл святога Роха,
знаходзіцца ў цэнтры Мінска, паблізу перакрыжавання праспекта Скарыны і
вуліцы Казлова, на былых каталіцкіх могілках Залатая Горка. Гэты помнік
архітэктуры неаготыкі пабудаваны ў 1861—1864 гадах, і з яго ўзвядзеннем
звязана легенда, якая, не выключана, мае пад сабой рэальны грунт. Згодна ёй,
якраз у той час у Мінску лютавала эпідэмія халеры, якая забрала шмат ахвяр.
Многіх з памёршых хавалі на каталіцкіх могілках. Пасля аднаго з адпяванняў
ксёндз, зняўшы сутану, паклаў на яе некалькі залатых манет. Тое ж зрабілі і
прысутныя парафіяне. Хутка на пакладзенай на зямлю сутане вырасла залатая
горка з ахвяраваных грошай. На іх, быццам бы, і пабудавалі касцёл. Ён быў
асвечаны ў гонар святога Роха, вядомага сярод католікаў як абаронца людзей і
жывёл ад паморкаў.
Пасля рэстаўрацыі 1983 года касцёл быў прыстасаваны пад залу камернай музыкі
Беларускай дзяржаўнай філармоніі, а нядаўна права карыстацца гэтай культавай
пабудовай дамагліся і вернікі.
На вуліцы Кісялёва, дзе некалі знаходзіліся Старажоўскія могілкі, у 1847
годзе была пабудавана ў стылі класіцызму царква, асвечаная ў гонар святой
Марыі Магдаліны.
I, нарэшце, на Вайсковых могілках па вуліцы Казлова, 11 знаходзіцца яшчэ
адзін мінскі храм. У 1898 годзе да дваццацігоддзя перамогі ў расійска-
турэцкай вайне тут была ўзведзена царква-помнік у гонар гэтай падзеі. Храм,
які быў асвечаны ў гонар святога Аляксандра Неўскага, мае рысы
рэтраспектыўна-рускага стылю. У бабінцы царквы, пры ўваходзе ў цэнтральны
неф, усталявана мемарыяльная дошка з імёнамі воінаў-беларусаў 30-ай
артылерыйскай брыгады і 119-га Каломенскага палка, якія загінулі пад
балгарскай Плеўнай.
Архітэктурнае аблічча цэнтра Мінска вызначае не толькі забудова XVII — XIX
стагоддзяў. Нямала цікавых, арыгінальных будынкаў было ўзведзена тут у
савецкія часы. Частка з іх з'явілася яшчэ да Вялікай Айчыннай вайны і, на
шчасце, захаваліся да нашых дзён. Уздоўж праспекта Скарыны ўзвышаюцца
даваенныя будынкі Дома ўраду, Дома афіцэраў, Акадэміі фізічнага выхавання і
спорту, Беларускай політэхнічнай Акадэміі, гідраметэаралагічнай абсерваторыі.
У гэты ж час былі ўзведзены адметныя будынкі тэатра оперы і балета, Палаца
піянераў і школьнікаў, Цэнтральнага камітэта Кампартыі Беларусі.
У пасляваенны час быў створаны не пазбаўлены маляўнічасці, хаця і досыць
пампезны, архітэктурны комплекс цэнтральнай магістралі Мінска — Сталінскага,
а потым Ленінскага (цяпер — Францішка Скарыны) праспекта, на якім вылучаюцца
будынкі Галоўпаштамта, Камітэта дзяржаўнай бяспекі, Дзяржаўнага
універсальнага магазіна (вядомы як «ГУМ»), цырка, многіх жылых і
адміністрацыйных будынкаў, комплекс плошчы Перамогі.
Праспект Францішка Скарыны — галоўная магістраль беларускай сталіцы. Даўжыня
яго — больш за 11 кіламетраў. Праспект створаны ў пасляваенны час на месцы
вуліцы Савецкай і Барысаўскага тракта. Яго перарываюць галоўныя плошчы Мінска
— Незалежнасці, Кастрычніцкая, Перамогі, Якуба Коласа і Калініна. Найбольш
адметная з іх, безумоўна, плошча Незалежнасці, якая да 1991 года насіла імя
Леніна. Плошча займае сем гектараў і, па некаторых звестках, з'яўляецца адной
з самых вялікіх у Еўропе. Акрамя ўжо згаданых касцёла святых Сымона і Алены і
Дома ўраду на ёй знаходзяцца галоўныя карпусы Беларускага дзяржаўнага
універсітэта, Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта, Мінскага
гарадскога Савета народных дэпутатаў і вышынны гмах інжынернага корпуса
Мінскага метрапалітэна.
Кастрычніцкая плошча да 1984 года называлася Цэнтральнай. Яе архітэктурнае
аблічча раней вызначаў Палац культуры Белсаўпрафа, але сення дамінантай
плошчы з`яўляецца грандыёзны гмах Палаца Рэспублікі, будаўніцтва якога пача-
лося тут у 1985 годзе.
Плошча Перамогі (да 1954 года яна называлася Круглай), без перабольшання,
самае святое месца ў Мінску. У 1954 годзе тут устаноўлены 40-метровы манумент
у гонар Перамогі савецкага народа над фашысцкай Германіяй і ва ўшанаванне
памяці воінаў Савецкай Арміі і партызан, якія загінулі ў гады Вялікай
Айчыннай вайны. 3 ліпеня 1961 года, у дзень вызвалення Мінска ад фашыстаў,
каля падножжа манумента запалены Вечны агонь.
У 1984 годзе ў сувязі з адкрыццём першай лініі метро Плошча Перамогі была
капітальна перапланавана. Пад плошчай пабудавана кальцавая галерэя, якая
пераходзіць у мемарыяльную залу, прысвечаную памяці загінуўшых герояў. На
сцяне залы ўсталяваны пласціны з імёнамі 566 ураджэнцаў Беларусі і іншых
рэспублік, якія ўдзельнічалі ў вызваленні беларускай зямлі ад гітлераўцаў і
за свае подзвігі тут былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза.
Плошча Якуба Коласа (да 1956 года — Камароўская) — другая па памерах з
размешчаных на праспекце Скарыны. У 1972 годзе тут адкрыты помнік знакамітаму
беларускаму літаратару Якубу Коласу.
Апошняя ў сузор'і плошчаў уздоўж праспекта Скарыны — плошча Калініна, якая
праектавалася яшчэ да вайны як грамадскі цэнтр пры ўездзе ў Мінск з боку
Масквы. Да гэтай плошчы прымыкаюць парк імя Чэлюскінцаў і Батанічны сад.
Сучасная гісторыя Мінска, як ужо было адзначана, непарыўна звязана з апошняй
вайной. Гады акупацыі горада гітлераўцамі — адзін з самых драматычных і,
разам з тым, гераічных перыядаў у амаль што тысячагадовым летапісе Мінска.
Яскравае сведчанне гэтага — каля 70 брацкіх і асобных магіл, дзе пахаваны
воіны, партызаны, падполыпчыкі і мірныя грамадзяне — ахвяры фашысцкага
тэрору, якія знаходзяцца ў Мінску і яго блізкіх ваколіцах.
Самае жалобнае і страшнае з усіх месцаў масавых пахаванняў ахвяр фашызму —
Трасцянец, урочышча Шашкоўка. Тут, на паўднёва-ўсходняй ускраіне Мінска, у
раёне вуліцы Малы Трасцянец і прамысловай зоны Шабаны, у гады акупацыі іс-
наваў жудасны лагер смерці (усяго іх акупанты стварылі па Беларусі каля 260).
Восенню 1943 года гітлераўцы пабудавалі печ-яму плошчай 8 квадратных метраў і
глыбінёй 4 метры для масавага знішчэння ваеннапалонных — вязняў лагера смерці
Трасцянец, мірных жыхароў Мінска і яго ваколіц, а таксама вязняў, прывезеных
сюды з акупіраваных краін Заходняй Еўропы. Толькі ў гэтай жудаснай печы было
спалена больш за 50 тысяч чалавек, а ўсяго ў Трасцянецкім лагеры смерці
гітлераўцы знішчылі больш за 206 тысяч сваіх ахвяр. Па колькасці загубленых
вязняў лагер смерці ў Трасцянцы саступае толькі Асвенцыму, Майданеку і
