Franciya esa Turkiyaga juda katta investiciyalar kiritgan edi. Shuning uchun
Turkiyani bo’lib tashlash rejasiga Franciya salbiy munosabat bildirgan
edi.Ammo Turkiyaning Osiyodagi yerlaridan katta ulush olishini mo’ljallagan
Franciya hukumati 10 aprel kuni ingliz-rus shartnomasi shartlariga rozi
bo’ldi.
Dardanel bo’yidagi operaciyaning barbod bo’lishi Antanta ittifoqchilarini
G’rbiy frontdagi jangovor harakatlarga qaytishga majbur qildi. Germaniya ham
Franciya hududida hal qiluvchi jangga kirishishni va uning qarshiligini
sindirishni rejalashtirdi. Germaniya bosh shtabi Franciyaga uning eng mustahkam
mavqei – Verden qal’asi orqali hujum uyushtirishga ahd qildi. 1916 yil 21
fevralda germaniyaning 5-armiyasi ulkan harbiy operaciyani boshladi.
Hujumdan oldin francuz istehkomlari to’plardan shiddatli o’qqa tutildi. Krupp
zavodlarida tayyorlangan va uning qizi Berta nomi bilan “Katta Berta “deb
atalgan o’ta kuchli to’plar bilan jami 850 ta og’ir to’p ishga tishdi. Jangda
Evropaning eng qudratli ikki armiyasi yuzma-yuz keldi. Milliy g’urur tuyg’usi
junbushga keldi.Franciya qo’mondonligi bir qadam ham chekinmaslikka buyruq
berdi, askarlar so’nggi nafaslarigacha jang qildilar.Verden Franciyaning va
francuz armiyasining ruxini ko’tardi. Verden ostonalaridagi jang 1916 yil
21 dekabrgacha davom etdi va ikkala tomonga ham katta talafotlar keltirdi.
Franciya va Germaniya bu yerda 700 mingdan ortiq askar yo’qotdi.
Verden jangining yakunida Rossiya armiyasi katta rol o’ynadi. Bu yerdagi
janglarning hal qiluvchi bosqichi general Brusilov qo’mondonligidagi rus
armiyasining Janubiy-G’arbiy frontga hujum boshlashi va Avstriyaning 1,5
millonga yaqin askar va zobitini yo’q qilishi bilan yakunlandi.Shundan so’ng
Avstro-Vengriya amalda jangovor harakatlar qilish qobiliyatini yo’qotdi,
Germaniya esa tezda bu frontga o’zining asosiy zaxira kuchlarini tashlashga
majbur bo’ldi.
Verden ostonalarida jang davom etayotgan bir paytda Antanta ittifoqchilari
Somma daryosi bo’yida Verdendan 250 km va La-Manshdan 90 km bo’lgan ingliz
mudofaa sektorida hujum boshladilar. Britaniya to’plari deyarli etti kun
davomida german qo’shinlarini o’qqa tutdi.1916 yil 1 iyulda Britaniya
ko’ngilli askarlari hujumga tashlandilar.Ularning soni 100 mingdan ortiq edi,
ammo inglizlarning hujumi yerga chuqur ko’milgan nemis pulemetlarining
shiddatli o’tiga duch keldi. Nemislarning talafoti ko’p edi, ammo inglizlar ham
jami o’lganlar va yaralanganlar bilan 50 mingdan ortiq kishini yo’qotdilar.
Bu mantiqsiz qonli qirg’inda hech qaysi tomon muvaffaqiyatga erisha olmadi.
1916 yili Yevropada hammasi bo’lib 2 milliondan ortiq kishi halok bo’ldi,
ammo urushda o’zgarish bo’lmadi.Germaniya va Avstro-vengriya moddiy manbalari
yugab borardi. Ingliz flotining ustunligi sababli dengiz tomonidan qilingan
qamal nihoyatda samarali bo’ldi. Qamal tufayli Germaniya oziq-ovqat va
malgamc xom-ashyolarning o’zidagi zaxiralari bilan kifoyalani9shga majbur
bo’ldi. Bu esa surunkali urush olib borish uchun yetarli emas edi. Antantaga
esa AQSh yordam berar va u o’z mustamlakalari manbalaridan erkin foydalanish
imkoniyatiga ega edi.
Rossiyadagi ahvol juda og’ir edi. Uning hom – ashyosi va inson manbalari
yetarli bo’lsa-da, iqtisodiy qoloqlik ulardan samarali foydalanish imkonini
bermas edi. Transport tizimining tamomila izdan chiqqanligi, harbiy
idoralardagi o’g’rilik, harbiy-siyosiy va iqtisodiy tuzulmalarning eskirgan
tizimi va tartibsizliklar Rossiyani iqtisodiy va siyosiy inqiroz eshigiga
olib keldi.
Bolgariyaning urushga qo’shilishi
Italiyaning siyosiy orientaciyasi va Uzoq Sharqdagi kurash bilan birga
Bolqon uchun kurash ham avj olib ketdi.Bu yerda Bolgariyaning ahmayati katta
edi. Birinchidan Bolgariya eng katta armiyaga ega edi. Ikkinchidan o’zining
qulay geografik yerda joylashganligi sababli u ham Serbiyaga , ham Greciyaga
va Ruminiyaga qulay hijum qilish uchun placdarm edi.Agar Bolgariya Germaniya
tarafida urushga kirsa, u holda Serbiya zarba ostida qolar edi va
Ruminayaning Antantaga kirishinni qiyinlashtirar edi.Agar Bolgariya
Antantaga qo’shilsa, u holda serbiya uchun yordam taminlanar edi va Greciya
va Ruminiya Bolgariyadan namuna olar edilar.
Shunday qilib 1914 yildagi urush holatida Bolgariya butun Bolqon yarim
orolining kalitiga aylandi.Shuning uchun urushayotgan davlatlar urushning
dastlabki kunlaridan bolgariyani o’ztaraflarida urushni boshlashga harakat
qildilar.Rossiya tashqi ishlar vaziri Sazonov shuning uchun ham Bolgariyani
Rossiya tarafiga og’dirish uchun ko’p zo’r berdi. Antanta Bolgariya bilan
kelishuvga faqat bir holda erishishi mumkin edi.Bu ham bo’lsa Serbiya va
Greciyani 1913 yil Bolgariyadan tortib olgan hududlarni qaytarib berishga
ko’ndirish edi.Sazonov 1914 yil avgust oyidan boshlab serb va grek
hukumatlariga Bolgariyaga ba’zi bir yon berishlarga borishini so’rab murojaat
qilgan edi. Ammo Greciyadan buni so’rash mantiqqa to’g’ri kelmas edi.Bu narsa
faqat Greciya qiroli boshchiligidagi Germaniya tarafdorlari poziciyalarini
mustahkamlar edi.Qolaversa Greciya Bosh vaziri Venizelos Antanta tarafdori
bo’lsa-da, Greciya urushga o’zining ashaddiy dushmani bo’lgan Bolgariga
hududiy yon bosishlar evaziga kirmasligi aniq edi.
Antantaning Serbiyadan umidi katta edi.serbiya urushga kirgan edi. Va neytral
Greciyaning axvoliga ko’ra uning axvoli qiyinroq edi.serbiya bosh vaziri
Pashich Bolgariyaga serb Makedoniyasini berishga qaror qildi, buning evaziga
agar Antanta g’alaba qozonadigan bo’lsa, Serbiya Avstriyaga tegishli bo’lgan
bir qator janubiy slavyanlar yashaydigan hududlarni olishi kerak edi.Ammo
bunday noaniq vadalar bilan Bolgariyani ko’ndirish juda qiyin edi.Bolgariya
Antanta tarafida urushga kirishi uchun makedoniyani talab qilayotgan
edi.Bunga serblar “Makedoniyaning bir qismini bolgarlarga berguncha, butun
Serbiyani Avstriya bergan maqul “ deb javob berdilar.
Germaniyaning Bolgariyadagi ta’siri juda katta edi.qirol Ferdinand ularning
tatafida edi.Urushning birinchi kunlaridanoq Germaniya va Avstriya
Bolgariyani Serbiyaga hujum qilishga undab kelayotgan edi.Germaniya va uning
ittifoqchilari Bolgariyaga butun Makedoniyani, eski Serbiyani va agar
Ruminiya Antantaga qo’shilsa, Janibiy va Shimoliy Dombrudjani berishga vada
berdilar.Ammo Bolgariya hali urushga tayyor emas edi. Bolgariya neytral
vaziyatda qolishni afzakl topdi.
Bolgariya uchun bo’lgan kurashning natijasini harbiy vaziyatning o’zgarishi
hal qildi. Dardanel operaciyasining mag’lubiyatga uchrashi, rus armiyasining
sharqiy frontdagi og’ir mag’lubiyati va Avstriya va Germaniya qo’shinlarining
Serbiyaga qarshi katta qo’shin yuborishi ham bolgar hukmron doiralarining
qo’rquvini bosdi. Qirol Ferdinand va uning tarafdorlari katta o’ljalar vada
berayotgan, ammo Bolgariya uchun havfli bo’lgan Germaniya tarafida urushga
kirishga qaroq qildilar.1915 yil 3 sentyabr kuni Turkiya – Bolgariya, 6
sentyabr kuni esa Bolgariya, Germaniya va Avstro-Vengriya o’rtasida o’zaro
ittifoqchilik to’g’risida shartnoma imzolandi. Shunday qilib “To’rtlat
ittifoqi” tuzildi.
Greciya borasida ham qiyinmasala turar edi.U kim tarafida urushadi? Germaniya
tarafidami yoki Antanta? 1915 yil avgustda Greciya parlamentiga saylovlar
natijasida hukumat tepasiga yana Venizelos keldi. O’sha yili sentyabrda
Bolgariyaning Serbiyaga hujum qilish xavfi tug’ilganda grek bosh vaziri
Serbiyaga yordam berishi haqida aytdi, lekin buning uchun ittifoqchi
davlatlar Salonikiga 150 ming kishilik armiyani jo’natishlari kerak edi.
Franciya va Angliya Venizelosning ushbu taklifini qabul qildilar. Ammo
francuz qo’mondoni Joffer bunga qattiq qarshilik ko’rsatdi. Aytilgan
qo’shinga 22 ming kishi yetmas edi.Greciya bilan ittifoqchilar o’rtasida
muzokaralar olib borilayotgan vaqtda grek qiroli ikkinchi marta Venizelosni
lavozimidan ozod etdi va Greciya yana o’z neytralitetini e’lon
qildi.Salonikiga hali bor yo’g’i 80 ming kishilik armiya tashlangan edi.
Bundan foydalangan Bolgariya qo’shinlari 14 oktyabr kuni Serbiyaga hujum
qildi. Bir paytning o’zida shimol tarafdan Avstro-Vengriya va Germaniya
qo’shinlari hujumga o’tdi. Ittifoqchilarning Salonikidagi qo’shinlari
Serbiyani qutqarib qola olmadi.Serbiya armiyasi to’la mag’lubiyatga uchradi
va uning qolgan qutgan qismi Korfu oroliga evakuaciya qilindi.
Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya
Yevropadagi urush Yaponiya uchun qulay vaziyat tug;dirar edi. Buning
natijasida Yaponiya Germaniyaning Xitoydagi va Tinch okeanidagi
mustamlakalarini bosib oldi.1914 yil Yaponiya Xitoyga qarshi hal qiluvchi
jangga tayyorlana boshladi.
!914 yil dekabr oyida Yaponiya tashqi ishlar vaziri Kato yapon siyosatining
mazmunini ommaga anglatish uchun nutq so’zladi. 1914 yil 15 avgust kuni
Yaponiyaning Germaniyaga qo’ygan ultimatumiga ko’ra Yaponiya o’sha paytda
Germaniyaga tegishli bo’lgan Czanchjouni Xitoyga qaytarib berish maqsadida
olayotganini malum qilgan edi. Endi esa Kato bu taklif Germaniyaga faqat
mojaroning tinch yo’l bilan hal qilish umidida qilinganligini takidlaydi.
Nemislar bu taklifga ko’nmadilar va “endi Czanchjou taqdiri urush tugagandan
so’ng hal qilinadigan bo’ldi.Yaponiya hech bir boshqa chet davlat oldida ushbu
masala yuzasidan majburiyat olgani yo’q.” [1]
Umuman olganda Yaponiya Uzoq Sharqda faqat Germaniya yerlari bilan
cheklanib qolmas edi. Gap butun Xitoyning taqdiri haqida ketayotgan edi.1915
yil 18 fevral kuni Xitoy hukumatiga yaponiyaning rasmiy notasi
jo’natiladi.Unda Yaponiyaning Xitoyga 5 qismdan iborat bo’lgan 21 moddali
talablari joy olgan edi.
Talablarning birinchi guruxi Shandunni Germaniya tasir doirasidan Yaponiya
tasir doirasiga aylantirishni ko’zda tutar edi. Bu gurux talablarning eng
muximida shunday deyilardi:”Xitoy hukumati Shandun provinciyasi borasida
Yaponiya va Germaniya qandat qarorga kelishidan qat’iy nazar ilgari Germaniya
bilan tuzilgan kelishuvlar, shartnomalar sababli hamma shartlarga to’la
rozilik berish majburiyatini oladi.
Talablarning ikkinchi guruxi esa Shandun provinciyasi boshiga tushgan
taqdirni sharqiy Mo’g’uliston, Janibiy Manjuriya boshiga solishni nazarda
tutar edi. Port-Artur, Janibiy Manjuriya va Andun-Mukden temir yo’llarining
ijaraga olish muddati yana 99 yilga cho’zilishi ko’zda tutilgan edi. Undan
tashqari yapon fuqarolari Janubiy Manjuriya va Sharqiy Mo’g’ulistonda yangi
yerlar sotib olish, ushbu hududlarga erkin ko’chib kelish va u yerlarda
sanoat, savdo-sotiq va boshqa sohalar bilan shug’ullanish huquqini olar
edilar. Xitoyga tog’-kon sanoatida Yaponiyaga koncessiyalar berish taklif
qilingandi. Bundan tashqari Xitoy Yaponiyaning roziligisiz ushbu hududlarda
temir yo’llar qurilishi bo’yicha boshqa davlatlarga koncessiyalar bermaslik
majburiyatini olishi kerak edi.va nixoyat Xitoy Yaponiyaga Girin – Chanchun
temir yo’lini nazorat qilish va boshqarishni topshirishi kerak edi.
Uchinchi gurux talablar esa asosan Xitoydagi yapon korxonalariga katta
imtiyozlar berilishiga qaratilgan edi. Unda asosan Xanyepin kompaniyasi,
ko’mir-metallurgiya kombinatini aralash xitoy-yapon jamiyatiga aylantirish
mo’ljallangan edi. Yaponiyaning roziligisiz Xitoy o’z tashabbisi bilan bu
kompaniyaga berilgan haq-huquqular va mol-mulkdan foydalanoshi taqiqlanadi
va ushbu vakolat Yaponiya uchun 2007 yilgacha berilishi kerak edi.Xanyonin
kompaniyasiga uning korxonalari atrofida joylashgan tog’-kon resurslaridan
foydalanishga monopol huquq berilgan edi.
To’rtinchi gurux talablarda oldingi talablarning kafolati tarzida Xitoyning
hududiy yaxlitligini taminlash haqida gap borar edi. Aslida esa bu
Yaponiyaning Xitoyda gegemonligini taminlashiga qaratilgan tadbir edi.
Lekin eng qiyin talablar beshinchi gurux talablar edi.Ushbu talablarning
qabul qilinishi Xitoyning Yaponiya protektoratini qabul qilishni
anglatardi.ulkardan asosiylari quyidagilar:”1-modda. Xitoy hukumati muhim
iqtisodiy, siyosiy va harbiy ishlar bo’yicha yapon mutaxasislarini
maslahatchi tarzida taklif qiladilar.” 3-modda.”Xitoyning markaziy joylarida
policiya yaponlar va xitoylar tomonidan boshqarilishi yoki u yerda
policiyachilar asosan yaponlardan iborat bo’lishi kerak .” 4-modda.”Xitoy
Yaponiyadan Xitoy hukumatiga kerak bo’lgan malum miqdordagi qurol-aslaha
sotib oladi(umumiy talabning 50% miqdorida)yoki Xitoyning o’zida yapon-xitoy
arsenali yaratiladi.Bu maqsadda Yaponiyadan texnik ekspertlar taklif
qilinishi va yapon materiallari sotib olinishi mumkin.” Huddi shu yerda
Xitoyning Fuczyan provinciyasini yapon tasir doirasiga kiritishni nazarda
tutgan modda bor edi.Ushbu provinciya juda qulay geostrategik nuqtada
joylashgan bo’lib, Yaponiyaning Gonkong va Filippinni susaytirish uchun
yaxshi imkoniyat yaratar edi.Undan tashqari yapon fuqarolari missionerlik
faoliyati bilan shug’ullanish erkinligini beruvchi modda ham bor edi.Agar
Yaponiyaning 21 modda talablari malgam oshsa, Xitoy Yaponiyaga to’la ravishda
bo’ysundirilar edi.
AQSh Yaponiyaning Xitoydagi harakatlarini cheklashga harakat qildi. Shu
maqsadda AQSh Xitoyga diplomatik yordam ko’rsatdi. 1915 yil mart oyida
AQSh davlat kotibi Brayan Yaponiya hukumatiga uning Xitoyga nisbatan qo’yilgan
talablarga qarshiligi haqida nota yubordi.
Yuan Shikay hukumati yapon hukumatiga o’z javobini aytishga shoshilmas
edi.Buning sababi o’laroq Yaponiya Shandun, Manchjuriya va bir qator joylarda
o’z qo’shinlarini kuchaytirdi.
Xitoy esa qolaversa Yaponiyaning Czyanchouni qaytarishini va kelgusi yapon-
german muzokaralarida xitoyning ham ishtirok etishini so’radi. Buning javobi
tarzida 1915 yil 7 may kuni Yaponiyaning Xitoyga nisbatan ultimatumi e’lon
qilindi.Unga ko’ra agar Xitoy Yaponiya qo’ygan talablarga rozi bo’lmasa,
unda Yaponiya o’zi joiz deb bilgan istalgan chorani qo’llashini aytdi. Ammo
Amerikaning aralashuvidan hadiksirab Yaponiya beshinchi gurux talablaridan
voz kechdi. Faqatgina Funczyan provinciyasiga aloqador modda qoldirilgan edi.
AQSh boshqa yirik davlatlarning aralashuvini tashkil etmoqchi bo’ldi. Ammo na
Angliya, na Rossiya Germaniyaga qarshi urush sharoitida Yaponiya bilan
janjallashishni istamas edi. 8 may kuni Xitoy ultimatum shartlarini qabul
qildi.
Oradan bir necha kun o’tmasdan AQSh Tokioga shuni habar qildiki, AQSh
hukumati Xitoy va Yaponiya o’rtasidagi shartnomani tan olmaydi va ushbu
shartnoma AQSh manfaatlariga to’gri kelmaydi, qolaversa Xitodagi hamma
millatlar haq-huquqlarini poymol etadi.Ammo AQSh amalda Xitoyga yordam
berish uchun hech qanday choralar qo’llamadi.
Birinchi jahon urushining yakunlanishi
Rossiyada fevral inqilobi oqibatida bu davlat urushdan chiqishga majbur
bo’ldi. Buning uchun 1918 yil 3 martda Brest-Litovsk shaxrida Germaniya
bilan tinchlik shartnomasi imzolandi.Brest-Litovskdagi shartnoma Antanta
mavqeini anchagina kuchsizlantirdi. Germaniya bundan foydalanib hal qiluvchi
zarba berishga ahd qildi.1916 yildan boshlab Germaniya Sharqiy Yevropani o’z
nazorati ostiga olgan, uning barcha boyliklari, ayniqsa, oziq-ovqatidan
foydalanish, o’zining barcha qurolli kuchlarini g’arbiy frontda to’plashga
erishgan edi.Jang deyarli 4 yildan buyon davom etar, tomonlarning hech
qaysisi hal qiluvchi muvaffaqiyyatga erisha olmagan edi. Front chizig’ining
har ikki tomonida qazilgan handaklar Belgiya soxillaridagi Nyu-Port shaxridan
Ipr, Arras, Albert, Suasson, Reyms va Verdengacha cho’zilgan edi.Ko’plab
qurbonlar berilishi va zaharlovchi moddalar hamda tanklar singari yangi qurol
turlaridan foydalanishga qaramay, urushayotgan tomonlarning muvaffaqqiyat
qozonish uchun jon-jaxdlari bilan qilgan harakatlari hech bir natija
bermadi.
Germaniya qo’mondonligi jangni g’olibona ta’sirchan zarba bilan yakunlashga
qaror qildi. 1918 yil aprel oyida nemis qo’shinlari Antanta mavqelariga
kuchli hujum boshladi. Dastlab ular muvaffaqiyatli hamla qilib, Antanta
qo’shinlari mudofaasini yorib o’tdilar va Marna daryosi sohillariga chiqdilar.
Uzoqqa otadigan to’plar bilan Parijni o’qaa tutdilar. Ammo muvaffaqiyatni
mustahkamlash uchun Germaniya yetarli zaxira topa olmadi.Mamlakat holdan
toygan, armayaning harbiy ruhi cho’kkan, xalq urushdan charchagan edi. Ayni
paytda Antanta AQSh dan to’xtovsiz yordam olib turardi. AQSh “shartnomaga
qo’shilgan mamlakat” sifatida 1917 yil aprel oyida urushga kirgan edi.Germaniya
endi hujum qilishdan ojiz ekanligi ma’lum bo’lib qolgach, Antanta mamlakatlari
barcha frontlarda hujumga o’tadilar va nemis qo’shinlari bosib olgan Belgiya va
Franciya hududidan siqib chiqara boshladilar.
Antanta davlatlarining hujumi 1918 yil avgust oyida boshhlandi. Germaniyaning
g’arbdagi fronti yorib o’tildi va Antanta qo’shinlari uchun Germaniya hududiga
yo’l ochildi.Bolqonda, Saloniki shahri yaqinlarida ittifoqchilarning ko’p
millatli ekspediciya korpusi bolgar qo’shinlari mudofaa chiziq’ini yorib o’tdi
va oktyabrda Dunay soxillariga chiqdi.Avstriya qo’shinlari Vitoriyo Veneto
yaqinida 1918 yil sentyabrida mag’lubiyatga uchradilar. Germaniya
boshchiligidagi To’rtlat ittifoqi harbiy jihatdan mag’lub bo’lib, tarqalib
ketdi.
Germaniya oliy qo’mondonligi shundan keyen mag’lubiyatdan qochib
qutulolmasligini anglab yetdi. Amalda butun hokimiyatni o’z qo’lida tutgan
Germaniya bosh shtabi boshlig’i general E. Lyudendorf Germaniyaning harbiy
mag’lubiyatini tan olmagan holda faxrli tinchlik bitimini imzolash yo’llarini
qidira boshladi. Kelajakda mag’lubiyat mas’uliyati harbiylarga, armiya va
generallarga emas, balki Germaniya armiyasini saqlab qolish uchun bu ishni
hal qilishga hozir bo’lgan fuqaro shaxslar, diplomatlar va amaldorlar
zimmasiga tushishi uchun tezda sulx tuzulishini talab qilmoqda edi. Ammo
ittifoqchilar, birinchi navbatda AQSH prezidenti Vudro Vilson muzokaralarni
faqat Germaniya demokratik hukumati vakillari bilan olib borishlari
mumkinligini aytib, kayzer Vilgelm hukumati bilan bitim tuzish taklifini
qat’iyan rad etdilar. Lyudendorf ittifoqchilarning bu taklifini qabul
qilinishini va darhol demokratik asosda yangi hukumat tuzishni yo’qlab
chiqdi.1918 yil oktabyirida shaxzoda Maks Badenskiy hukumati tuzildi.U
Germaniya xalqi nomidan muzokara olib borishi kerak edi.Ammo Antanta
mamlakatlari hukumatlari buni qabul qilmadi, chunki u kayzerning avtoritar
tartiboti vakili edi.
Bu orada Antanta qo’shinlari barcha frontlarda hujumni kuchaytirdilar va
Germaniya ittifoqchilari birin-ketin taslim bo’la boshladi.
1918 yil 4 oktyabr kuni Chexiya va Slovakiya Avstro-Vengriya tarkibidan
ajralib chiqdi hamda mustaqil Chexoslavakiya davlati tuzilganinin e’lon
qilindi.
28 oktyabrda Serb, horvat va slovenlar qirolligi tuzilganligi e’lon qilindi.
(1918 yildan boshlab Yugoslaviya qirolligi). Shimoliy Bukovina Ukrainaga,
Galiciya Polshaga qo’shliganligini bildirdi
31 oktyabrda Avstriya va Vengriyada monarxiyalar ag’darib tashlandi hamda
Avstriya va Vengriya respublikalari tuzildi. Ular Antanta mamlakatlari taklif
etgan yarashuv shartlarini qabul qildilar.
1918 yil 29 sentyabrda Bolgariya, 30 oktyabrda Turkiya, 3 noyabrda Avstro-
Vengriya taslin bo’ldi.30 oktyabrda Turkiya imzolagan tarashuv bitimiga
ko’ra, uning qo’shinlari arab mamlakatlaridan olib chiqilishi, turk armiyasi
qurolsizlanishi, flot ingliz va francuz boshqaruvi ostiga o’tishi lozim edi.
1918 yil 30 sentyabr kuni Germaniya hukumati AQSh ga yarashuv bitimini
imzolash taklifi bilan murojaat qildi. Ayni paytda qo’shinlar qo’mondonligi
Mamlakat harbiy axvolini yaxshilash uchun yirik dengiz operaciyasini boshlash
haqida qaror qabulk qildi. 30 oktyabrda Germaniya harbiy eskadrasi
1918 yil 9 noyabr kuni Germaniyada respublika e’lon qilindi.Oradan ikki kun
o’tgach, 1918 yil 11 noyabr kuni Parij yaqinidagi Kompyen o’rmonida,
Yevropadagi Antanta qo’shinlari bosh qo’mondoni francuz marshali Foshning vagon
qarorgohida Germaniya hay’ati o’z hukumati nomidan yarashuv haqidagi, amalda
Germaniyaning mag’lubiyati borasidagi bitimni imzoladi.
Xulosa
Birinchi jahon urushi mobaynida xalqaro munosabatlar asosan urushayotgan
mamlakatlar o’rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi va har bir davlatning hoh
u yirik bo’lsin, hoh u kichik urush paytida vujudga kelgan ba’zi bir qulay
vaziyatlardan foydalanib qolish bilan asoslanadi.Urush davomida va ungacha
bo’lgan paytda asosan ikki blok Antanta va Germaniya boshchiligidagi
blokning o’zlariga ittifoqchilar axtarish, urushning borishini o’z
foydalariga hal qilish uchun kurash boradi.Ammo voqealar qanday
rivojlanishidan qatiy nazar birinchi jahon urushida hech bir urushyotgan
davlat aytarli yutuqqa erishmadi.Bu urushda bevosita 36 davlat qatnashib,
ularning urushga jalb etgan inson resurslari 70 milliondan oshdi.Qurbon
bo’lganlar va yaralanganlar soni esa 18 million kishini tashkil etdi.
Foydalangan adabiyotlar
1. “1914 yil 1 avgust”, Yakovlev N. N.,Moskva, Fargus.
2. “Yangi va eng yangi tarix”, Popov E. I., Moskva.
3. Yevropa tarixi,Koll. avtorov.,M.,1986-1996
4. Eng yangi tarix XX asr, Kreder A.A, M., 1996
5. Jahon tarixi-eng yangi davr, 1 qism, G.A. Hidoyatov , T.,2000
[1] “Mejdunarodniyi otniosheniya.”,seriya iii, t.VI, ch. 11,25 b.
Ñòðàíèöû: 1, 2
