Êóðñîâàÿ: Èñòîðèÿ Áàõòè¸ðà
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI ISHLAR VAZIRLIGI
JAHON IQTISODI VA DIPLOMATIYA UNIVERSITETI
“SIYOSATSHUNOSLIK” KAFEDRASI
Mavzu:Birinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar
Tayyorladi:Sultonov B.N.3-1a-00,XM
Tekshirdi:T.f.d.,prof., Farmonov R.F.
TOSHKENT-2003
Mundarija
1.
Kirish.........................................................................
3
2. Urushning sabablari.................................................. 4
3. Antanta davlatlarining bosqinchilik rejalari............ 5
4. Germaniyaning bosqinchilik rejalari........................ 7
5. 1914-1917 yillardagi jangovor harakatlar............... 8
6. Bolgariyaning urushga qo’shilishi............................ 12
7. Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya.................. 14
8. Birinchi jahon urushining yakunlanishi.................... 17
9.
Xulosa.......................................................................
18
10.
Foydalanilgan
adabiyotlar 19
Kirish
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida keskinlashgan dunyoni qaytadan bo’lib
olish uchun bo’lgan kurash Evropa davlatlarining ikki guruhi shakllanishiga
olib keldi.Birinchi guruhda Germaniya boshchiligidagi Avstro-Vengriya,
Turkiya va Bolgariya bor edi. Ikkinchi guruhga esa Angliya, Franciya, chor
Rossiyasi kirgan edi. Keyinroq unga Italiya, Amerika Qo’shma Shtatlari va
boshqa davlatlar qo’shildilar.
Davlatlarning mazkur ikki guruhi o’rtasida mustamlakalarni bo’lib olish,
ta’sir doiralarini qaytadan taqsimlash va XX asr boshlarida vujudga kelgan
kuchlarning yangicha o’zaro nisbatiga mos ravishda yangi jaxon tartiblarini
qaror toptirish uchun kurash borar edi. Bu shiddatli va ayovsiz kurashning
o’ziga xos xususiyati shunda ediki, u milliy manfaatlar uchun emas, balki
hali bo’lib olinmagan yerlarni qo’lga kiritish uchun intilayotgan yirik
sarmoya egalarining manfaati uchun olib borilmoqda edi. Bu – dunyoni qaytadan
bo’lib olish, ulkan daromad va jahon bozorida alohida imtiyozlarga ega
bo’lish uchun kurash edi.
1914 yil yozida Germaniya qayta qurollanish bo’yicha Antanta mamlakatlarini,
harbiy tayyorgarlik bo’yicha Rossiya va Franciyani ortda qoldirdi. Mamlakat
armiyasini jangovor holatga keltirish rejasi 1914 yil 31 martdayoq tayyorlab
qo’yilgan edi. Bu narsa Germaniyaga juda qo’l kelar edi. Chunki u o’z
raqiblaridan ustunlikka erishgan va urushni boshlash uchun eng qulay vaziyat
edi. Ushbu ustunlik ham birinchi jahon urushining tezlashishiga sabab
bo’ldi.
Avstriya imperatori Franc-Iosif(1830-1916) ancha keksaygan va hayotining
so’nggi kunlarini o’kazmoqda edi. U mamlakatning so’nggi podshoxi bo’lib,
deyarli 60 yil hukmronlik qilgan va avtoritar, yakka hukmronlik davlati
tarafdori edi. Avstro-Vengriya siyosiy hayotida uning jiyani, taxt vorisi –
ercgercog Franc-Ferdinandning ahamiyati katta edi. U Serbiyani tor-mor
qilish va bosib olish rejalarini tuzayotgan harbiy partiyaning rahbari edi.
1914 yil iyun oyi so’ngida Franc-Ferdinand Serbiyaga bostirib kirishga hozirlik
ko’rayotgan Avstriya qo’shinlarini ko’rikdan o’tkazish uchun Bosniyaga borishga
qaror qiladi.
Sarayevo shaxri bo’ylab sayohati chog’ida Franc-Ferdinand va uning xotini serb
armiyasi oficerlaridan tuzilgan “Qora qo’l” tashkiloti a’zolari
tomonidan o’ldiriladi.
Berlin va Vena uchun xuddi shunday bahona kerak edi. Boshqa vaziyatda nizoni
balki diplomatik yo’l bilan hal qilsa bo’lar edi, ammo sodir bo’lgan bu voqea
Germaniya va Avstro-Vengriya uchun qulay paytda urushni boshlash
imkoniyatini tug’dirdi. Berlinda Rossiya hali urushga tayyor emasligini
bilsalar-da, Rossiya o’zining imkoniyatlarini safarbar qila olishini va
ittifoqchilar topa olishini ham yaxshi anglar edilar.
Avstro-Vengriya hukumati Germaniya hukumati bilan maslahatlashib, 1914 til
23 iyulda Serbiyaga ultimatum berdi. U o’zini hurmat qiladigan hech bir
davlat qabul qila olmaydigan qo’pol va keskin uslub bilan bitilgan edi. Berlin
va Venadagilar xuddi shunday bo’lishiga umid bog’lagan edilar. Rossiyaning
Avstro-Vengriya va germaniyani tinchlantirishga urinishlari behuda ketdi. Jang
shiddat bilan yaqinlashib kelar edi. Urush bombasi Yevropada, uning portlovchi
o’zagi esa Sarayevoda edi. Bu bomba malgam portladi. 1914 yil 29 iyulda
Rossiya imperatori Nikolay II harbiy safarbarlik haqidagi buyruqni imzoladi.
1 avgust kuni ham Germaniya safarbarlik e’lon qildi va shu kiniyoq
Rossiyaga urush ochdi. Rus-german urushi boshlandi. 1914 yil 3 avgustda
Germaniya Franciyaga urush e’lon qildi. 4 avgustda esa Angliya
Germaniyaga urush e’lon qildi. Urush g’ildiragi shiddat bilan aylanib ketdi.
1914 yil 23 avgustda Yaponiya Germaniyaga urush elon qildi va uning Xitoydagi
bir qator yerlarini, shuningdek, Tinch okeanidagi Germaniyaga qarashli
bo’lgan bir qancha orollarini bosib oldi. Turkiya kutilganidek Germaniyani
qo’llab-quvvatladi.1914 yil 22 iyulda Turkiya harbiy vaziri shu haqda malgam
berdi. 1914 yil 2 noyabrda Rossiya, 5 va 6 noyabrda esa Angliya va Franciya
Turkiyaga urush e’lon qildi. Nihoyat uzoq kelishuvlardan so’ng 1915 yil 23
mayda Italiya Avstro-Vengriyaga urush e’lon qildi. Shu tariqa birinchi jahon
urushi boshlanadi.
Urushning sabablari
Urushning eng asosiy sabablari
bu – Yevropa davlatlarining ikki harbiy-siyosiy guruhi – Antanta va Uchlar
ittifoqi o’rtasida dunyoni qaytadan bo’lib olish uchun kurash va jahon bozorida
ta’sir doiralarini qaytadan bo’lib olish , yangi yerlar zabt etish uchun kurash
edi.
Har bir urushayotgan davlatning ma’lum bir maqsadi bor edi. Germaniyaning
asosiy maqsadi Angliya va Franciyaning mustamlakalarini bosib olish, Franciya
va Rossiyani kuchsizlantirish, Yevropa va Osiyoda( Sharqiy O’rta Yer dengizi
mamlakatlari, Turkiya) o’z hukmronligini o’rnatish edi.
Avstro-Vengriya - Bolqonda ta’sir doirasini kengaytirish, zulm ostidagi
slavyan xalqlarining milliy-ozodlik harakatini bostirish;
Angliyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish, uning
mustamlakalarini bir qismini bosib olish, Usmoniylar imperiyasini bo’lish
edi.
Franciyaning asosiy maqsadi Germaniyani kuchsizlantirish Germaniyaning Elzas
va Lotaringiya, Saar viloyatlarini, Reyn viloyatining bir qismini qaytarib
olish;
Rossiyaning asosiy maqsadi Bolqonda va Bosfor hamda Dardanel bo’g’ozlarida
o’z hukmronligini o’rnatish, Germaniyani kuchsizlantirish, Avstro-
Vengriyaning Bolqondagi hukmronlik havfini bartaraf etish;
Italiyaning asosiy maqsadi Afrika va Bolqonda yangi hududlar egallash edi.
Antanta davlatlarining bosqinchilik rejalari
Hali urush boshlanishidan ko’p vaqt o’tmay, Antanta davlatlari o’rtasida
kelajak o’ljani qay tarzda bo’lib olish haqida muzokaralar boshlanib ketdi.
Rossiya tashqi ishlar vaziri Sazonov ittifoqchi davlatlarlar elchilari
Paleolog va Byukenenga dunyoni urushdan keyen bo’lish rejalarini topshirdi.
Bu dastur Germaniya va uning ittifoqchilarini to’la mag’lubiyatga uchratishni
ko’zda tutar edi. Uning mazmuni quyidagicha edi:
1)Ittifoqchilarning eng asosiy maqsadi Germaniyaning harbiy qudratini
sindirishdan iborat; 2)hududiy o’zgarishlar faqat milliy asosda o’tkazilishi
lozim; 3)Rossiya ixtiyoriga Nemanning quyi oqimi va Sharqiy Galiciya
o’tishi kerak edi; Poznan, Sileziya va G’arbiy Galiciya Polshaga o’tishi
kerak edi(uni Rossiyaga qaram davlat sifatida tiklash mo’ljallangan edi);
4)Franciyaga Elzas-Lotaringiya qaytarib berilar,Reyn viloyati va
Palatinatning bir qismi berilar edi; 5)Belgiyaning hududi Germaniya hisobiga
kengaytirilar edi; 6)Shlezvig va Goldshtein Daniyaga qaytarib berilar edi;
7)Prussiya tomonidan 1866 yil anneksiya qilingan Gannover qirolligi qayta
tiklanishi kerak edi; 8)Avstro-Vengriya uch davlat – Avstriya, Vengriya va
Chexiyadan iborat monarxiyaga aylantirilishi lozim edi; 9)Serbiyaga Bosnia,
Dalmaciya, Gercegovina va Shimoliy Albaniya berilishi kerak edi;10) Serb
makedoniyasi Bolgariga berilishi kerak edi; 11) Valona Italiyaga, Janubiy
Albaniya Greciyaga berilar edi;12) German mustamlakalari Angliya, Franciya
va Yaponiya o’rtasida bo’lib olinishi kerak edi; 13)Germaniya va Avstriyadan
kontributciya undirib olinishi kerak edi.
Bu dasturdan ko’rinib turibdiki Rossiya asosan o’zining manfaatlaridan
kelib chiqqan holda bu masalaga yondoshgan. 26 sentyabrda Rossiya qo’shimcha
talab bilan chiqdi. U Rossiya kemalarining bo’g’ozlardan erkin, hech qanday
to’siqsiz kechishini ko’zda tutar edi. Lekin rus hukumati Turkiya hududini
bosib olish davo’larini hali qilmagan edi.
Turkiyani bo’lib olish masalasini ilk bor ingliz diplomatiyasi ilgari surdi.
Sazonovning dasturiga o’z munosabatlarini bildira turib, Angliya tashqi
ishlar vaziri Grey:”Agar Turkiya Germaniyaga qo’shilsa, bu davlat barham
topishi kerak”- dedi. U tinchlik dasturiga german flotinig topshirilishi,
Kil kanalining neytrallashtirish, Italiya va Ruminiyaning manfaatlari
hisobga olinish kabi qo’shimchalar qo’shilshi kerakligini ta’kidladi. Lekin
Grey Franciyaga Reyn viloyati berilishiga qarshi chiqdi. Shunday qilib
urushning dastlabki kunlaridan ittifoqchilar o’rtasida mustamlakalar
borasida kelishmovchiliklar kelib chiqdi.
Turk merosini bo’lib olish borasida 1914 yilning o’zidayoq diplomatik kurash
avj oldi. Ruslar uchun Turkiyaga zarba berishning eng qulay yo’li Erondan,
turklarning o’ng qanotini aylanib o’tib zarba berish edi. Ingliz hukumati
bunga yo’l qo’yishni istamas edi. Grey rus elchisi Bekkendorf bilan
suhbatida uni shu narsaga ishontirishga harakat qilar ediki, rus hukumati
Eron hududidan Turkiyaga qarshi urushda foydalanmasligi kerak edi. Uning
fikricha Rossiya o’z kuchlarini german frontidan chalg’itmasligi kerak edi.
Germaniya bilan kurash Turkiya bilan urushning natijasini hal qilar edi. U
agar Germaniya mag’lubiyatga uchratilsa, Konstantinopol(Istanbul) va
bo’g’ozlar masalasi Rossiya foydasiga hal qilinishini takidlaydi.
Oradan ko’p o’tmay Greyning fikrini Angliya qiroli Georg V ta’kidladi. Lekin
1914 yil 14 noyabrda rus hukumatiga yuborilgan rasmiy notada birinchi
o’rinda Rossiya bor kuchini german frontiga yuborishi, turk frontida esa
faqat mudofaa bilan cheklanish kerakligi haqida gapirilar edi. Bo’g’ozlar va
Stambul masalasi esa Rossiya roziligi bilan yechilishi kerakligi ta’kidlanar
edi. Bu nota uncha ham ishonchli emas edi.
G’arbiy frontda qiyin vaziyat yuzaga kelgani sababli ittifoqchilar
qo’mondonligi dushmanni yengish uchun boshqa malgamc yo’l izlay boshladilar.
1915 yil 25 fevralda ingliz va francuz kemalari Dardanel bo’g’ozi
kiraverishida joylashgan fortlarni o’qqa tuta boshladilar.Dardanel
operaciyasi muvaffaqiyat qozonishiga ishonib, Greciya bosh vaziri Venizelos
Greciya Antanta tarafida urushga kirishi va Dardanel bo’g’oziga desant va
flot yuborishga tayyor ekanligini aytdi. Chor hukumati bundan juda
hadiksiradi va Konstantinopol greklar qo’liga o’tib ketishidan qo’rqib
Greciyaning urushda qatnashishiga keskin norozi bo’ldi.
Lekin Greciya qiroli Konstantin Germaniyani qo’llab-quvvatlar va neytralitet
tarafdori edi. U 1915 yil 6 martda Venizelosni iste’fo berishga majbur qildi.
Greciya neytral bo’lib qoldi.
Agar Dardanel operaciyasi muvaffaqqiyat qozonadigan bo’lsa, bo’g’ozlar
ustidan nazorat Angliya va Franciya qo’liga o’tar edi. Angliya va Franciya
Rossiyaga berilgan va’da, yani Dardanel va Bosfor bo’g’ozlari hamda
Konstantinopolni berishni biror bir rasmiy hujjat bilan mustahkamlashga
shoshilmas edilar.
Germaniyaning bosqinchilik rejalari
Germaniyaning bosqinchilik rejalari o’z darajasiga ko’ra Antanta
davlatlarining rejalaridan ham kengroq edi.German hukmron doiralari dunyoni
tubdan o’zgartirishni talab qilar edilar. German hukmron doiralari orasida
paydo bo’lgan ikki hujjat diqqatga sazovor:oltita eng yirik Germaniya
iqtisodiy tashkilotlari chiqargan memorandum va olimlar memorandumi. Olti
eng yirik iqtisodiy tuzilmalar memorandumi quyidagilarni nazarda tutar edi:
ingliz, francuz, belgiyaliklar va boshqa davlatlarning mustamlakalarini bosib
olish; Antanta davlatlari bo’yniga reparaciyalar yuklash; Belgiya ustidan
protektorat o’rnatish; Franciyaning La-Manshdan Somma daryosigacha bo’lgan
hududlarini qo’shib olish; temirga boy Brieyni, Verden, Vogez va Belfor
qasrlarini bosib olish. Shu bilan birga ushbu hududlarda bosib olingan yirik
va o’rta yer mulklarni musodara qilish va ularni nemis oficerlari qo’liga
berish ko’zda tutilgan edi. Haqiqiy yer egalarining zararlari esa Franciya
hisobiga qoplanar edi.
Yevropaning sharqida ham yirik hududlarni Rossiya hisobiga qo’lga kiritish
ko’zda tutilgan edi. Hujjat tuzivchilarning fikricha urushdan so’ng
sanoatning rivojlanishi uchun yirik agrar baza kerak bo’lar edi.Shuning
uchun ulkan yer resurslari talab qilinar edi. Yuqorida keltirilgan hujjat
o’sha paytda paydo bo’lgan minglab shu kabi hujjatlardan biri bo’lib,
ularning ba’zilari matbuotda e’lon qilinar, ba’zilari faqat hukmron doiralar
uchun mo’ljallangan edi.
Germaniyaning hukmron doiralari buyuk davlatchilik shovinizmi bilan mast
edilar va butun dunyoda Germaniya hukmronligini o’rnamoqchi edilar. Ammo
o’zlarini ko’klarga ko’tarib maqtaydigan ba’zi kishilardan farqli o’larog
Germaniyaning o’sha paydagi kancleri Betman-Goltbeg ehtiyotkor siyosat
tutdi va o’z chiqishlarida Germaniya bosqinchilik urushi olib bormasligini
ta’kidlar edi.Ammo haqiqatda esa u juda katta hududlarni Germaniya qo’l
ostida birlashtirishga qaror qilgan edi.
1914-1917 yillardagi jangovor harakatlar
Germaniya qo’mondonligi harbiy harakatlar rejasiga muvofiq 4 avgust kuniyoq
Belgiyaga asosiy hujumni boshladi.Bu yerda mudofaani yorib o’tish va
Yevropaning hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan sanoat rayonlarini egallab, bir
hamla bilan urushni yakunlash nazarda tutilgan edi. Germaniya qurolli kuchlari
shiddatli hujum natijasida bir necha hafta mobaynida deyarli jangsiz Belgiyani
bosib o’tdilar va Franciya hududiga kirib, Sena daryosi irmog’i bo’lgan Marna
sohillariga chiqdilar.1914 yilning 5-12 sentyabr kunlari Marna bo’yida
francuz va nemis qo’shinlari o’rtasida og’ir jangler bo’lib o’tdi. Unda nemis
qo’shinlari mag’lubiyatga uchradilar.
Sharqiy Prussiyada rus askarlarining hujumga o’tganligi nemis qo’shinlarining
mag’lubiyatida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi. Rus armiyasining hujumi
dastlab muvaffaqiyatli boshlandi. U Galiciyani egallab, Sharqiy Prussiya
hududiga yorib kirdi.Germaniya qo’mondonligi rus qo’shinlarining hujumini
qaytarish uchun askarlarining bir qismini Marna bo’yidan Prussiyaga
tashlashga majbur bo’ldi.
1914 yil oktyabr oyida turkiyaning urushga kirishi munosabati bilan
Kavkazorti, Mesopatamiya, Suriya va Falastinning sharqiy chegarasida yangi
frontlar vujudga keldi. Ammo turk armiyasi urushga tayyor bo’lmaganligi sababli
Kavkazortida rus qo’shinlaridan bir qator og’ir mag’lubiyatlarga uchradilar.
1915 yil 23 mayda Italiya Antantaga qo’shildi, o’sha yil oktyabr oyida
esa Bolgariya Germaniya-Avstriya ittifoqiga qo’shildi.
Marna bo’yidagi janglarda mag’lubiyat alamini tortgan ittifoqchi qo’shinlar
Germaniyaning sherigi Turkiyani urushdan chiqarish uchun dengizda bir qator
operaciyalarni malgam oshirdilar. 1915 yil fevral oyida ingliz – francuz
floti Turkiyaning Dardanel bo’g’ozidagi istehkomlarni bombalashga kirishdi.
Ammo bu hujumlar ko’zlangan natijani bermadi. Bu operaciya davomida 200
mingdan ortiq kishi halok bo’ldi va yaralandi. Natijada ana shu hamla
tashabbuskori, Angliya harbiy flotining birinchi lordi Uinston Cherchill
vazifasidan chetlashtirildi.Shundan keyen uning siyosiy faoliyatida 25 yil
tanaffus bo’ldi.
Shu bilan faol jangovor harakatlar to’htab qoldi. Butun yil davomida
mantiqsiz turg’un urush davom etdi. Tomonlardan hech biri vujudga kelgan
vaziyatni buzishni istamas edi. Lekin, diplomatlar faol ish olib bordilar.
Dardanell operaciyasining boshlanishi munosabati bilan Rossiya tashqi ishlar
vaziri Sazonov ittifoqchilardan rasmiy majburiyat, yani Turkiya atrofidagi
bo’g’ozlarni berishni talab qildi. U agar Rossiyaning ittifoqchilari o’z
majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsalar u istefo berishga majbur
bo’lishini aytdi. Bu shuni anglatar ediki uni Germaniya bilan ittifoqchi
bo’lish tarafdori bo’lgan kishi bilan almashtirishlari mumkin edi.Ba’zi bir
ma’lumotlarga ko’ra o’sha paytda rus podshosi saroyida qirolicha
boshchiligida nemis saroyini qo’llab quvatlovchi katta firqa mavjud bo’lgan.
1915 yil 12 martda Angliya rasmiy nota orqali Konstantinopol va unga
tutashgan hududni,Bosfor va Marmar dengizining g’arbiy qismini, Gallipol
yarim orolini, Janibiy Frakiyani Rossiyaga berishini tasdiqladi. Lekin
Rossiya bu hududlarni faqatgina Angliya va Franciya Turkiyaning Osiyodagi
mustamlakalarni bosib olsalargina, egalik huquqini olar edi. Rossiyaning
qo’liga bo’g’ozlar o’tishi evaziga Angliya Eronning neytral deb e’lon
qilingan hudidini olishi kerak edi.Bu esa Angliya qo’liga cheksiz neft
zaxiralarining o’tishiga olib kelar edi.
Ñòðàíèöû: 1, 2
